Agnieszka Rzymianka – dziewica i męczennica chrześcijańska, święta Kościoła katolickiego i prawosławnego z przełomu III i IV wieku, prawdopodobnie z okresu prześladowań Dioklecjana lub Decjusza.
Agnieszka mieszkała w Rzymie na przełomie III i IV wieku. Jej rodzice byli chrześcijanami i wychowali ją zgodnie z zasadami wiary. Podczas prześladowań za panowania cesarza rzymskiego Dioklecjana (lub Decjusza), Agnieszka miała dwanaście lat, co czyniło ją pełnoletnią według prawa rzymskiego i zezwalało na wymierzenie jej kary.
Według tradycji Agnieszka złożyła Bogu śluby czystości i w związku z tym
odrzucała zaloty mężczyzn. Opór dziewczyny chciano skruszyć, stawiając
jej zarzuty. Różnymi karami próbowano skłonić ją do tego, by uległa i wyrzekła się wiary w Chrystusa. Została wysłana do domu publicznego oraz skazana na śmierć na stosie, z obu opresji wyszła jednak bez skazy. Ostatecznie Agnieszka została ścięta mieczem.
Agnieszka miała zginąć w podziemiach stadionu Domicjana, który znajdował się miejscu obecnego Piazza Navona. Miejsce upamiętnia znany już od VII w. kościół Sant'Agnese in Agone. Grób Agnieszki znajdował się w katakumbach przy rzymskiej Via Nomentana. W miejscu tym Konstantyna, córka Konstantyna I Wielkiego, wybudowała bazylikę św. Agnieszki za Murami. Bazylika ta została przebudowana przez papieża Honoriusza I (625–638).
Historia Agnieszki była powszechnie znana, o czym świadczy wiele spisów męczenników przytaczających ją. Opisywana także była między innymi w dziełach św. Ambrożego, św. Hieronima oraz św. Augustyna.
Świadectwa żywego kultu pochodzą już z IV w. Potwierdzają go wykopaliska archeologiczne, w tym płyta zamykająca niegdyś jej grób z inskrypcją Hague sanctissima, oraz napisy umieszczone w katakumbach w okolicy miejsca jej spoczynku. Martyrologium Rzymskie wspomina o Agnieszce 21 stycznia. 21 stycznia w rzymskiej bazylice pod jej wezwaniem poświęca się dwa baranki, z których wełny tka się potem paliusze dla arcybiskupów.
Dzień wspomnienia św. Agnieszki jest spotykany w licznych polskich przysłowiach, między innymi:
-Jeśli na Agnieszkę pochmurno – to o len nietrudno, a jeśli jasno – to o len ciasno
-Jeśli święta Agnieszka wypuści skowronka z mieszka, to już zima na ziemi długo nie pomieszka
Od średniowiecza św. Agnieszka była przedstawiana z barankiem, symbolem jej dziewiczej niewinności oraz z liściem palmy- symbolem męczeństwa. W tradycji zachodniej obrazowana jest również z dwiema koronami: dziewictwa i męczeństwa. Czasem obok postaci Agnieszki ukazywany jest płonący stos. W ikonografii wschodniej Agnieszka jest przedstawiana jako dziewczyna w żółtych szatach i z krzyżem męczeńskim.
Jest patronką dzieci, panien i ogrodników.
